Đoàn Tử Huyến – Người đưa thư của thời đại

Có thể nói, Đoàn Tử Huyến là một trong những người vận chuyển, người đưa thư của thời đại. Sinh ra và lớn lên ở vùng đất Hà Tĩnh, trong một gia đình có 5 anh em. Ông có niềm đam mê với con chữ từ khi còn nhỏ và để lại nhiều tác phẩm có giá trị cho nhân loại. Ông được Hội nhà văn Việt Nam trao giải thưởng hàng năm 1990 – 1991 hạng mục dịch thuật cho tác phẩm Nghệ nhân và Margarita.

Mục lục

Dịch giả Đoàn Tử Huyến qua đời

Sáng Chủ nhật 22-11-2020, sau rất nhiều ngày tất bật mới thu xếp được hôm rảnh để cùng vợ chồng anh Tạ Quang Ngọc đi ăn sáng tại Phở Nhớ ở phố Huỳnh Thúc Kháng. Đang ăn thì đọc được trên Facebook của Phạm Xuân Nguyên: “Buồn quá, sáng Chủ nhật (22-11-2020) thức dậy được tin anh (Đoàn Tử Huyến) vừa qua đời lúc khoảng tám giờ sáng nay tại nhà thông gia ở Sơn Tây… Mới hôm thứ Năm (19-11) anh còn đến nhà mình vui cùng bạn bè”…

Anh Ngọc là Bộ trưởng Thủy sản, đồng thời anh cũng là một người rất để tâm đến văn hóa. Anh nói: “Đột ngột quá! Thương tiếc Đoàn Tử Huyến quá! Trung tâm Văn hóa Đông – Tây của Đoàn Tử Huyến đã làm được nhiều việc rất có công đối với văn học, văn hóa”…

Anh Huyến với tôi cùng đồng hương Hà Tĩnh. Anh quê Đức Hòa, Đức Thọ. Tôi quê Phú Lộc, Can Lộc. Anh ở miền ngược, còn tôi thì ở xuôi hơn phía đồng bằng. Thuở nhỏ, tôi thường đi chợ Nướt, chợ Bộng quê anh để mà bán lúa gạo, dây giống khoai lang; mua mật mía, củ nâu, chạc cày, lá tro… Quê anh rất nổi tiếng với chè xanh và mật mía. Uống một bát chè xanh đậm, pha với một ít mật mía đi cày từ sáng tới trưa không biết mệt, biết đói là gì!

Cũng những ngày ấy, cha tôi thường kể về gương ông Đoàn Tử Quang để dạy chúng tôi chăm dùi mài đèn sách và có hiếu với cha mẹ.

Xuất thân của dịch giả

Cụ Đoàn Tử Quang sinh năm 1818, 17 tuổi đã mồ côi cha. Mẹ là Lê Thị Nậm, ở vậy nuôi con. Đoàn Tử Quang rất chăm học, chữ nghĩa nhiều mà thi mãi cũng chỉ đậu Tú tài, một lần vào năm 1867 và một lần vào năm 1884, lúc đã 66 tuổi. Nản chí, ông đã định gác bút nghiên cứu nhưng mẹ ông quyết không cho, dạy rằng: “Mẹ từ khi lấy cha con, chưa từng thấy cha một ngày không đọc sách. Cha có chí nhưng chưa thành, con cứ phải học mãi, học đến già khiến cho con cháu lấy đó mà học để thành được chí cha”.

Khoa thi Hương ở Nghệ An, năm Thành Thái thứ 12 (1900), Đoàn Tử Quang lúc này đã 82 tuổi, thi đỗ cũng chẳng để làm gì, nhưng để vâng lời mẹ, ông vẫn lều chõng đến trường thi và khoa đó đỗ Cử nhân. Đây là trường hợp đặc biệt nhất trong khoa cử Việt Nam bấy giờ. Trong lễ xướng danh, các tân khoa được dự yến vua ban. Ông Quang chỉ nếm một ít và xin lấy phần về cho mẹ…

Tổng đốc Nghệ An khi ấy là Đào Tấn có thơ khen:

Khá lắm Hương Sơn Đoàn Tú tài

Xuân xanh vừa đúng tám mươi hai

Trường văn múa bút râu như mác

Quế đỏ cành thơm cướp vác vai

Ung dung chống gậy tới Nam cai

Nhà huyên tuổi hạc chín mươi tám

Giờ thấy con ta đắc ý rồi!

Quá trình phát triển của dịch giả Đoàn Tử Huyến

Đoàn Tử Huyến là lưu học sinh tại ĐH Tổng hợp Voronezh (Воронеж), ngành Tiếng Nga văn học. Nhà văn Thúy Toàn từng nói với tôi: Voronezh là một trong số ít những cơ sở đào tạo Tiếng Nga tốt nhất Liên Xô cũ.

Về nước, ông dạy Tiếng Nga tại ĐHSP Ngoại ngữ, rồi làm biên tập viên cho báo Lao Động. Anh là dịch giả của nhiều cuốn sách mà nổi tiếng khó dịch nhất, có giá trị nghệ thuật cao đó là tiểu thuyết Nghệ nhân và Margarita của M.Bulgakov.

Anh được trao giải thưởng văn học dịch của Hội Nhà văn Việt Nam bởi tác phẩm này. Bạn đọc những năm 80, 90 còn nhớ nhiều truyện dịch của anh như Trái tim chó (Mikhail Bulgacov), Đấng cứu thế (Miguel Otero Silva), Những ô cửa màu xanh, Khóm hoa tử đinh hương… Rồi đây, những người có thẩm quyền sẽ có những đánh giá chuẩn xác về công lao to lớn của Đoàn Tử Huyến.

Riêng tôi, tôi thấy anh là người có đóng góp đáng kể trong sự hội nhập văn hóa Đông và Tây, cổ và kim. Anh cũng có những đóng góp xã hội đáng trân trọng.

Những đóng góp của dịch giả cho nền văn học nước nhà

Anh là người thầy giỏi, tâm huyết, đã đào tạo rất nhiều thế hệ sinh viên, cung cấp cho các nhà trường nhiều giáo viên ngoại ngữ có tâm huyết và có chuyên môn cao.

Là người sáng lập Trung tâm văn hóa Đông – Tây, góp phần thúc đẩy sự phát triển nền xuất bản của nước ta, tạo ra nhiều công ăn việc làm. Nếu như Thái Bá Tân, bạn anh, dạy tiếng Anh cho người Nghệ miễn phí hoặc giảm phí; thì anh sẵn sàng nhận mọi sinh viên Nghệ về chỗ anh làm việc, dạy cho họ nghề biên tập. Nhiều người do anh đào tạo cũng thành đạt trong lĩnh vực này.

Khi còn là dịch giả cũng như khi là Phó Tổng Biên tập của Tạp chí Văn học nước ngoài; Đoàn Tử Huyến có đóng góp rất quan trọng trong việc giới thiệu tinh hoa văn học thế giới. Sự giao lưu trên các mặt trận thầm lặng này, góp phần làm chuyển đổi tư duy; tạo ra những tố chất mới cho nên văn học Việt Nam.

Có thể nói, anh và các dịch giả là những người vận chuyển, là người đưa thư của thời đại. Nhiều năm nay, do tai biến, anh nhớ nhớ quên quên. Nhưng các nhà văn, bạn đọc và bạn bè sẽ không bao giờ quên anh.

Ngay từ hôm nay, 22-11-2020, khi anh từ biệt cõi đời này về với tổ tiên; bước chân vào cõi vô thường; thì tên tuổi anh, hình ảnh của anh vẫn còn lại với họ Đoàn Hà Tĩnh, với anh em bạn bè và lịch sử văn chương Việt!

Xem thêm: