Nghề làm phỗng đất – lưu giữ những giá trị văn hoá truyền thống

Phỗng đất là một trong những món đồ chơi truyền thống của trẻ con Việt Nam thời xa xưa. Món đồ chơi này tuy mộc mạc, thô sơ nhưng lại mang đậm bản sắc quê hương, giàu ý nghĩa lịch sử, giáo dục và cả những giá trị văn hoá lâu đời. Thông qua bộ nhân vật phỗng đất, ông cha đã gửi gắm nhiều thông điệp hay, ý nghĩa nhằm nhắc nhở con cháu về lối sống và đạo lý làm người.

Xuất xứ từ làng Đông Khê, xã Song Hồ (Thuận Thành – Bắc Ninh) thế nhưng giờ đây trong làng không còn mấy ai theo nghề này. Do hiệu quả kinh tế không cao nên nghề làm phỗng đất ngày càng mai một. Bên cạnh đó, thị trường đồ chơi hiện đại ngày càng phát triển, phỗng đất dần trở nên khan hiếm và bị chìm vào quên lãng. Hiện tại chỉ còn vợ chồng nghệ nhân Phùng Đình Giáp giữ nghề để lưu dấu những nét đẹp truyền thống của dân tộc. Có lẽ ông là một trong những nghệ nhân cuối cùng lưu giữ nghề làm phỗng đất – “đặc sản” truyền thống của xứ Kinh Bắc một thời.

Phỗng đất – Biểu tượng thiêng liêng

Không ai hay nghề này bắt nguồn từ đâu và từ bao giờ. Cứ đến Rằm Trung thu, nhà nhà lại tập trung làm phỗng đất rồi quẩy gánh mang ra chợ bán. Bên bờ sông Ðuống, chợ Hồ tấp nập kẻ bán, người mua những ông phỗng nhỏ sặc sỡ sắc mầu trên chiếc mẹt tre cũ.

Bộ phỗng đất năm nhân vật, mang ý nghĩa khác nhau, nhưng có sự liên kết. Con chim tượng trưng cho khát vọng hòa bình. Con rùa gắn với biển cả và trong tâm linh của người Việt Nam là biểu tượng thiêng liêng. Người già và em bé tượng trưng cho sự nối tiếp truyền thống. Còn ông phỗng hình Phật thường được đặt ở giữa có ý nghĩa tâm linh, giáo dục các thế hệ sống hướng thiện.

Quy trình làm phỗng đất

Ðể làm phỗng đất phải đào đất thó từ đồng ruộng, hoặc ao, hồ sen vào mùa cạn nước. Ðất có đặc điểm kết dính rất tốt, mà đất thịt không thể bằng. Ðất đào ở độ sâu từ 2,5 đến 3 m. Chỉ lấy đất khoảng 20 đến 30 cm để có độ mịn, sạch. Sau đó đem phơi khô, cho vào cối đập, giã thành bột mịn. Sau đó sàng đến khi có độ mịn mát tay, có màu xám nhạt là được. Một nguyên liệu khác được sử dụng là bột giấy. Giấy bản được ngâm trong nước bảy ngày đến khi mủn hoàn toàn thì sẽ trộn với bột đất thó. Vừa trộn tay, vừa dùng chày đập đến khi hỗn hợp quyện lại tới độ dẻo, mịn. Dùng tay vê thử mà không dính thì đạt yêu cầu.

Nhìn ông Giáp vê nặn làm phỗng đất mới thấy hết được sự khéo léo và tài hoa. Từng vắt đất được nắn vuốt tỉ mỉ. Hình phỗng phải mềm mại, tự nhiên, không bị góc cạnh. Nặn phỗng cốt yếu là phải giữ được dáng vẻ thân thuộc, đậm chất dân dã. Màu để vẽ phỗng chỉ có vài mầu cơ bản: trắng, vàng, xanh, đỏ. Sau khi nặn xong, phơi khô dưới nắng cho se lại và hoàn toàn tránh nước. Sau đó, phủ lên một lớp hỗn hợp của hồ điệp trắng và hồ nếp pha với nước theo tỷ lệ chuẩn. Tiếp tục lọc qua khăn cho đến khi thật mịn rồi mang đi vẽ màu. Mặc dù không nung qua lửa nhưng các sản phẩm phỗng có độ bền tốt, dai chắc.

Lan toả giá trị truyền thống văn hoá dân tộc

Để đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của người tiêu dùng, ông Giáp liên tục nghĩ ra nhiều mẫu mới. Những sản phẩm của nhà ông mang tính độc đáo, đa dạng. Đồng thời, chúng vẫn giữ được dấu ấn truyền thống kết hợp tính hiện đại. Mấy năm gần đây, ông Giáp thường xuyên được mời đến những hội chợ truyền thống để giới thiệu sản phẩm, trực tiếp nặn phỗng trước công chúng.

Tháng 7-2020 vừa qua, Nghệ nhân Phùng Ðình Giáp được mời tham gia sự kiện “Phỗng đất xưa – hồn Kinh Bắc” tại Hà Nội. Tại đây, các bạn trẻ gặp gỡ, trò chuyện cùng với nghệ nhân về nghề làm phỗng đất. Ngoài ra, các bạn được xem phóng sự nói về công việc chọn đất, làm đất và nặn phỗng.

Ngày nay, những đồ chơi như phỗng đất không còn được làm và bày bán nhiều. Do đó, nghề làm phỗng đất cũng bị mai một, ít người theo đuổi. Dẫu vậy, đối với những ai biết trân quý giá trị truyền thống thì khi nhìn thấy những nhân vật phỗng đất sẽ càng thêm yêu mến ký ức tuổi thơ giản dị một thời.

Xem thêm: